Авторлар: Искендеров И.А., Амирбейли С.

Аңдатпа: Мақалада заманауи азаматтық ұшақтарда қолданылатын мұздануға қарсы жүйелердің пайдалану және техникалық сипаттамалары талданады, перспективалы мұздануға қарсы жүйе ретінде микротолқынды генератормен жабдықталған жүйенің құрылымдық моделі ұсынылады, оны ұшақтың қанатына, сондай-ақ мұздануға ұшырауы мүмкін басқа ұшақ беттеріне орнатуға болады. Мұндай жүйені көміртекті пластиктен және алюминийден жасалған алдыңғы жиектерге қолдану схемасы жасалды, ал жүйеде қолданылатын микротолқынды генератор белгілі бір ұшақ түрінің мұзды бөліктерінде энергияны аз тұтынатын және минималды тарту күші бар блок түрінде қолданылады.

Түйін сөздер: мұздануға қарсы жүйе, алдыңғы жиектер, көміртекті талшық, мұздан қорғау, ұшқышсыз ұшу аппараты, композициялық материал, диэлектрик, аэродинамикалық бет, термиялық мұздануға қарсы жүйе, пневматикалық мұздануға қарсы жүйе, ламинарлы ағын, турбулентті ағын, микротолқынды энергия.

Авторлар: Сулейменова А.Н., Карипбаев С.Ж.

Аңдатпа. Авиация өнеркəсібінде техникалық қызмет көрсету маңызды процесс болып табылады, өйткені ол əуе кемелерінің жұмысының қауіпсіздігіне, сенімділігіне жəне үнемділігіне тікелей əсер етеді. Техникалық қызмет көрсету бағдарламалары ұшақтарды жақсы жұмыс күйінде ұстауға, ықтимал ақаулықтарды олар пайда болғанға дейін анықтауға жəне пайдалану шығындарын оңтайландыруға көмектеседі. Бұл мақалада техникалық қызмет көрсету бағдарламасы мен сенімділік бағдарламасына жəне оператор тəжірибесіне негізделген процедураларды бейімдеу мүмкіндігіне баса назар аудара отырып, əуе кемелеріне техникалық қызмет көрсету тиімділігін арттыру тəсілдеріне назар аударылады.

Түйін сөздер: техникалық қызмет көрсету бағдарламасы, сенімділік бағдарламасы, тиімділікті арттыру, оңтайландыру, техникалық қызмет көрсетуде статистикалық əдістерді қолдану.

Авторлар: Искендеров И.А., Абдуллаева С.С.

Аңдатпа. Мақалада ғарыш аппараттарын ерте ұшыру кезіндегі талдауға шолу жасалады. Сенімділік зерттеулерінің нәтижелері қаралып, ақаулардың себептері анықталады. Нәтижесінде, кейбір зерттеулер ғарыш аппараттарының істен шығу жылдамдығын төмендетуге арналған себеп-салдар гипотезаларын зерттеді, ал кейбіреулері дизайн немесе орындау кемшіліктерін зерттеді. Сәтсіздік кластары сәтсіздіктердің ауырлық дәрежесінің жоғарылау ретімен тізімделеді және олар өз кезегінде санаттарға бөлінеді. Мақаланың соңында ақаулардың қауіптілік санаттарына бөлінуі кесте түрінде көрсетіліп, қорытынды деректер келтіріледі.

Түйін сөздер: ғарыш аппараты, сенімділік, ерте істен шығулар, жүйелі ақаулар, зымыран тасығыш, бағдарламалық қамтамасыз ету.

Авторлар: Абдуллаев Х.И., Вазирова Т.Н.

Аңдатпа. Соңғы жылдары пластикалық жарылғыш заттардан туындайтын қауіп-қатер авиациялық қауіпсіздік органдары үшін елеулі қиындықтар тудырып, оларды дер кезінде анықтау және залалсыздандыру қажеттілігін айқындап отыр. Сонымен қатар, электромагниттік спектрдің терагерц аймағына деген қызығушылық айтарлықтай артты. Бұл зерттеу жасырын пластикалық жарылғыш заттар мен олардың қосылыстарының спектрлік ерекшеліктерін анықтау үшін терагерц уақыттық спектроскопиясын (THz-TDS) қолданудың мүмкіндіктерін қарастырады. Сонымен бірге, мақалада жасырын қауіпті заттарды анықтауға арналған арнайы әзірленген терагерц спектрометрінің тұжырымдамалық жобасы ұсынылған.

Түйін сөздер: авиациялық қауіпсіздік, терагерц спектрометрі, фемтосекундтық лазер, GaSe, InSe кристалдары, пластикалық жарылғыш заттар, октоген, гексоген, тротил.

Авторлар: Сайдумаров И.М., Бойманов И.Ж.

Аңдатпа. Мақалада «Ташкент» халықаралық әуежайының мысалында ұшу-қону жолағының экономикалық тиімділігі анықталды.

Әуе кемелерінің ағынын маусымдық ұлғайту шарттарын ескере отырып, ҰҚЖ өткізу қабілетін арттыру мақсатында ұшу-қону жолағының өткізу қабілетін арттырудың экономикалық тиімділігін айқындау әдісі құрылды. Нәтижесінде ауа ағынының маусымдық өсуі жағдайында әуеайлақтың ұшу-қону жолағының өткізу қабілетін арттыратын ҰҚЖ-ның экономикалық тиімділігін айқындау әдісі әзірленді. Бұл ретте, жолақ пен жылдам жолақ пайдаланылған жағдайда ұшақтың жұмысы қандай түрге жатады, сондай-ақ ұшу-қону жолағы үшін төленетін сома. «Ташкент» халықаралық әуежайында ауа ағынының маусымдық өсуі жағдайында әуеайлақтың ұшу-қону жолақтарын пайдаланудың экономикалық тиімділігі ұшу-қону жолағының өткізу қабілеттілігінің тиімділігін арттыру факторы ретінде айқындалды.Нәтижесінде ӘК ағынының маусымдық өсуі жағдайында экономикалық тиімділікті 10% — ға арттыруға қол жеткізуге болатындығы, яғни бір жылда 878 710 848 сумма үнемдеуге болатындығы анықталды.

Түйін сөздер: Аэродром, ұшу-қону жолағы, экономикалық, тиімділік, авиация, әуежай, ұшақ, өткізу қабілеттілігі.

Авторлар: Гойколов Л.Н.,Абжапбарова А.Ж.

Аңдатпа. Мақалада логистиканы, автомобиль көлігі қызметтері мен логистикалық қызмет көрсету сапасын басқаруды, сондай-ақ логистика саласындағы тұтынушыларға қызмет көрсету процестерін стандарттау қажеттілігін интеграциялаудың жүйелік тәсілін қолданудың орындылығы негізделеді. Логистикалық сапа менеджменті жүйесін әзірлеу және енгізу тұтынушылардың қанағаттану деңгейін арттыруды, қаржылық, материалдық, адами және ақпараттық ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді, сондай-ақ инновациялық технологияларды қолдануға ықпал етеді. Логистикалық қызметті стандарттау, өз кезегінде, қызмет көрсету деңгейін нақты анықтауға, логистикалық ағындарды оңтайландыруға, нарық конъюнктурасының өзгерістеріне тезірек жауап беруге және бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осылайша, логистикалық қызмет көрсету сапасын басқару мен стандарттауға кешенді көзқарас көлік-логистикалық салада өнімділікті, тиімділікті және жүйелі басқару шешімдерін арттырудың негізін құрайды.

Түйін сөздер: сапа менеджменті, логистика, автомобиль көлігі қызметтері, TQM, тұтынушыларға қызмет көрсетуді стандарттау, жүйелік тәсіл, бәсекеге қабілеттілік.

Авторлар: Темиртасова С.Т., Абжапбарова А.Ж.

Аңдатпа. Мақалада авиациялық қауіпсіздік жүйесінде томографтарды қолдану, сондай-ақ багажды сканерлеу үшін томографтарды пайдаланудың артықшылықтары тыйым салынған заттарды тиімдірек анықтау және тексеру жылдамдығын арттыру ретінде қарастырылады. Зерттеудің мақсаты — томографтарды қолданыстағы қауіпсіздік жүйесіне енгізудің тиімділігін бағалау, олардың қолданыстағы техникалық құралдармен қалай интеграциялануы, сондай-ақ дәстүрлі технологиялардан томографтарды қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтау. Зерттеу барысында тексеру технологияларының бөлігі ретінде қолданыстағы жүйелер мен томографтарға талдау жүргізілді, авиациялық қауіпсіздік жүйесіндегі дәстүрлі технологиялардан жаңа технологияның тиімділігіне салыстырмалы талдау жасалды. Қорытындыда рентгеноскопия көмегімен жолжүгін және қол жүгін тексерудің дәстүрлі технологиясынан компьютерлік томографияның заманауи технологиясын қолдануды салыстырмалы талдаудан қорытынды келтіріледі.

Түйін сөздер: томографтар, жолжүгі, тексеру, қауіпсіздік жүйесі, авиациялық қауіпсіздік, әуежай.

Авторлар: Сулейменова М.У., Мухамеджанов Д.М., Аманова Р.Т.

Аңдатпа. Ерте қартаю-қазіргі медицинадағы ең өзекті мәселелердің бірі. Бұл созылмалы аурулардың дамуына және өмір сүру ұзақтығының қысқаруына әкелуі мүмкін тіндер мен мүшелердің тез тозуымен байланысты. Соңғы жылдары жасанды интеллект (ЖИ) диагностика мен болжаудың жаңа құралдарын ұсына отырып, денсаулық сақтауда шешуші рөл атқара бастады. Бұл мақалада ерте қартаю процестерін зерттеудегі жасанды интеллекттің заманауи жетістіктері, соның ішінде қартаю биомаркерлерін талдау, биологиялық жасты бағалау және жасқа байланысты аурулардың қаупін болжау үшін машиналық оқытуды пайдалану қарастырылады.

Түйін сөздер: жасанды интеллект, ерте қартаю, биологиялық жас, машиналық оқыту, биомаркерлер.

Авторлар: Мухамеджанова Д.М., Сулейменова М.У.

Аңдатпа. Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесіне жасанды интеллект (ЖИ) интеграциясы пациенттерді қашықтықтан бақылауды жақсарту үшін маңызды мүмкіндіктер береді, әсіресе географиялық қашықтықтардың кеңдігімен және медициналық ресурстардың біркелкі таралуымен сипатталатын елде. Медициналық көмекке қол жетімділігі шектеулі ауылдық және шалғай аймақтарда ЖИ шешімдері нақты уақыттағы денсаулық деректерін қамтамасыз ету арқылы пациенттерге күтім жасауда төңкеріс жасау мүмкіндігіне ие. Зерттеудің мақсаты – Қазақстанда пациенттерді қашықтықтан бақылау үшін ЖИ  қолданудың артықшылықтары мен кедергілерін анықтау. Зерттеуде аналитикалық әдістер, оның ішінде ЖИ негізіндегі мониторинг жүйелерін енгізуге бағытталған пилоттық жобалардың деректерін талдау қолданылды. Медициналық деректерді жинау, өңдеу және талдау үшін заманауи АТ шешімдері қолданылды, бұл осы технологиялардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік берді. Жүргізілген пилоттық жобалар ауруханаға жатқызу санын 57%-ға және созылмалы ауруларды емдеуге кететін шығынды 33%-ға қысқартқанын көрсетті. Жасанды интеллект жүйелерін пайдалану денсаулық проблемаларын ерте кезеңде анықтауға, денсаулық сақтау мекемелеріне түсетін жүктемені азайтуға және қант диабеті, гипертония және жүрек-қан тамырлары аурулары сияқты созылмалы аурулары бар науқастардың медициналық қызметтеріне қолжетімділікті жақсартуға мүмкіндік берді. Қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесіне ЖИ енгізу бірқатар проблемаларға тап болып отыр, соның ішінде ауылдық жерлердегі интернет-инфрақұрылымның жеткіліксіздігі, деректердің қауіпсіздігі мәселелері және медициналық кадрларды оқыту қажеттілігі. Дегенмен, мемлекеттік қолдау және ЖИ технологияларын үздіксіз жетілдіру оларды денсаулық сақтауда қолдануды кеңейтуге мүмкіндіктер туғызады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан жағдайында жасанды интеллект жүйесінің практикалық тиімділігін бағалауда, ал жұмыстың маңыздылығы емдеу нәтижелерін жақсартуда және денсаулық сақтау шығындарын азайтуда көрсетілген.

Түйін сөздер: жасанды интеллект, қашықтықтан бақылау, денсаулық сақтау, телемедицина, Қазақстан, созылмалы аурулар.