Авторлар: Алексеева М.Е., Алексеев Р.И.

Аңдатпа. Бұл мақалада айналма турбореактивті қозғалтқыштардың эволюциясына шолу жасалады, азаматтық авиация ұшақтарына арналған заманауи авиациялық қозғалтқыштардың конструкциясы, техникалық шешімдер, оларды жобалауда қолданылатын материалдар мен технологиялар қарастырылады. Жұмыс өте жоғары айналма коэффициенттері бар қозғалтқыштарды жасау кезінде туындайтын проблемаларды, сондай-ақ олардың энергия тиімділігін одан әрі арттыру перспективаларын көрсетеді. Авторлар ультра жоғары айналып өту коэффициенттері бар авиациялық қозғалтқыштарды, соның ішінде пропфандық қозғалтқыштарды дамыту болашақ авиациялық электр станцияларының жоғары тиімділігіне, отын үнемдеуіне және қоршаған ортаға зиянсыздығына қол жеткізудің негізгі бағыты болып табылады деген қорытындыға келеді.

Түйін сөздер: айналма турбореактивті қозғалтқыш, айналып өту коэффициенті, энергия тиімділігі, турбожелдеткіш ұшақ қозғалтқыштары, композиттік материалдар, пропфандық электр станциялары.

Авторлар: Искендеров И.А., Каримов Ю.А.

Аңдатпа. Бұл мақала ақпарат мазмұнын және әуе кемелерінің борттық жүйелері үшін қашықтан басқару операцияларының тиімділігін арттыру үшін жасанды интеллект (ЖИ) жүйелерін қолдануды зерттейді. Авиация өнеркәсібі автоматтандыру мен цифрландыруға қарай қарқынды дамып келе жатқандықтан, қашықтан басқару процестерін оңтайландыратын интеллектуалды шешімдерге деген қажеттілік артып отыр. Бұл зерттеу борттық жүйелер арқылы жасалған деректердің үлкен көлемін талдау үшін машиналық оқыту, терең оқыту және табиғи тілді өңдеу сияқты әртүрлі ЖИ әдістерін зерттейді. ЖИ қолдану арқылы бұл зерттеу ұшақтардағы қашықтан басқару операцияларының тиімділігін, сенімділігін және қауіпсіздігін арттыруға бағытталған. Сонымен қатар, мақалада авиацияда ЖИ енгізуге байланысты қиындықтар, ықтимал артықшылықтар және этикалық ойлар талқыланады. Жасанды интеллект қолданбаларын жан-жақты сараптау арқылы бұл зерттеу зияткерлік технологияларды әуе кемелерінің жұмысында интеграциялауды ілгерілетуге, автономды және бейімделген әуе көлігі жүйелеріне жол ашады.

Түйін сөздер: Жасанды интеллект (ЖИ), Ұшақ жүйелері, қашықтан басқару, автоматтандыру, машиналық оқыту, тереңдетіп оқыту, ақпараттық мазмұнды авиация, қауіпсіздік, тиімділік.

Авторлар: Карипбаев С.Ж., Бимагамбетов М.А., Молдабеков А.К.,Жумадилов Ж.С.,Азелханова Ж.А.

Аңдатпа. Қатты дененің электрлік және магниттік өрістердегі қозғалысын зерттеу заманауи техниканың әртүрлі салаларында жаңа машиналар мен құрылғыларды жасау кезінде туындайтын көптеген қолданбалы мәселелермен тығыз байланысты. Ротор бетінің таза тегіс болмауы электродтардың сфералық емес болуына, негіздің шамадан тыс жүктелуі мен тербелісі кезінде және аспаның электр аралық кеңістігін толтыратын нөлдік электрод болмаған кезде пайда болатын аспадағы ротор массаларының орталығының ығысуына байланысты гироскоп дәлдіктерінде ауытқулар пайда болуы мүмкін. Нутация бұрышының өрнегі уақытқа байланысты алынады және ротордың нутациялық тербелістерінің ыдырау процесінің уақыт тұрақтысы анықталады. Ротордың асферизациясын ескере отырып, нақты гироскопқа арналған ауытқулар анықталған.

Түйін сөздер: электростатикалық гироскоп, электрод, ротордың асферизациясы, инерциялық күштер.

Авторлар: Макаров В.В.

Аңдатпа. Мақалада ұшқышсыз ұшу аппараттарын қолданудың маңызды бағыттарының бірі – жылу магистралінің гидрооқшаулағыш жабынының бұзылуын термиялық бақылау қарастырылған. Елді мекендердегі жылу магистральдары бар аумақты картаға түсіруді ҰАО автоматты (берілген бағдарлама бойынша аумақты ұшатын) немесе автоматтандырылған (ҰА операторы ҰҰА ұшу режимдерін қолмен өзгертеді) режимдерінде орындауы мүмкін. Көрсетілген режимдердегі мұндай карталау немесе термография қазіргі уақытта тексеруші топтардың жылу магистральдарын айналып өту әдістеріне қарағанда әлдеқайда тиімді. Термографиялық карталарды жасау кезінде ұшқышсыз ұшатын аппараттардың (ҰҰА) оңтайлы траекторияларын алу тәсілі ұсынылады.
Қорытындылай келе, мақалада ұшқышсыз ұшу аппаратының траекториясының ұзындығын бағалау және, демек, ұшу уақыты сыртқы факторлардың: бүйірлік желдің, алдыңғы желдің әсерін есепке алмай, берілген траектория бойынша дәл қозғалыс жағдайында берілгені атап өтіледі. , көтерілетін және төмендейтін ауа ағындары. Модельдеуді пайдалана отырып, әртүрлі рұқсат етілген жел жүктемелері үшін бұзылған траекторияның ұзындығын бағалауға болады.

Түйін сөздер: ұшқышсыз ұшатын аппарат, ультра жеңіл ұшқышсыз ұшатын аппарат, термографиялық карталар, тепловизор, қауіпті өндірістік объектілер, жылу желілерінің құбырлары.

Авторлар: Акылбекова Г.А., Доненко И.Л.

Андатпа. Бұл мақалада ұшқышсыз ұшатын аппараттарды (ҰҰА) пайдалана отырып, ауылшаруашылық жерлерін өңдеудің инновациялық фракталдық тәсілі ұсынылған. Фракталды талдауды пайдалана отырып, жер бетін талдау тәсілі қарастырылады, соның ішінде Фраунгофер дифракциялық фракталы және Сьерпински кілемінің масштабтауы. Arduino үшін код сенсорлардан деректерді жинауға және оны нақты уақытта Telegram арқылы смартфонға жіберуге мүмкіндік береді. Деректерді неғұрлым күрделі талдау және машиналық оқыту жүйелерімен интеграциялау үшін камера мен LiDAR-дан деректерді жинауға, сондай-ақ TensorFlow көмегімен дақылдарды тану коды бар Raspberry Pi ұсынылады. Неғұрлым қуатты жабдықта немесе серверде өзгерістерге жылдам жауап беруге және деректердің үлкен көлемін талдауға мүмкіндік беретін нақты уақыт режимінде деректерді беру мүмкіндігіне назар аударылады.

Түйін сөздер: фракталдық, ұшқышсыз ұшу аппараты, жасанды интеллект, математикалық модельдеу, дифференциалдық теңдеу, ауыл шаруашылығы.

Авторлар: Сайдумаров И.М., Бойманов И.Ж.

Аңдатпа. Жұмыста әуе кемелері ағынының маусымдық өсу жағдайларын ескере отырып, ұшу-қону жолағының тиімділігін арттыру мақсатында жоғары жылдамдықты таксомоторлық жолдардың өткізу қабілетін арттыру әдістемесі жасалды және алгоритм мен бағдарламалық қамтамасыз ету түріндегі құрал әзірленді.

Түйін сөздер: Аэродром, ұшу-қону жолағы, тиімділік, авиация, әуежай, ұшақ, өткізу қабілеті.

Авторлар: Анаятовар Р., Кошеков К.

Аңдатпа. Бұл зерттеуде эмоционалды күйлерді сөйлеу сигналдары бойынша жіктеудің инновациялық әдісі ұсынылған, ол сигналдарды өңдеу мен машиналық оқытудың озық технологияларын қолданады. Ұсынылған әдіс белгілерді алуды, таңдауды және жіктеуді қамтитын көп сатылы тәсілді қамтиды. Алдымен сөйлеу сигналдарынан биіктік, қарқындылық, форманттар және жиілік-әуезді кепстральды коэффициенттер (MFCC) сияқты негізгі акустикалық белгілер алынады. Содан кейін әртүрлі эмоционалды күйлерді ажырату үшін ең маңызды белгілерді анықтау үшін белгілерді таңдау әдістері қолданылады. Жіктеу бақыланатын оқыту алгоритмдерінің, соның ішінде тірек векторлық машиналардың (SVM), жасанды интеллект және нейрондық желілердің тіркесімі арқылы жүзеге асырылады.
Әзірленген әдістің тиімділігін бағалау үшін эмоционалды сөйлеудің әртүрлі жазбаларын қамтитын кең деректер жиынтығы қолданылды. Деректер жиынтығы бақыт, қайғы, ашу, қорқыныш және бейтараптық сияқты әртүрлі эмоционалды күйлерді қамтыды. Жіктеу модельдерінің өнімділігі дәлдік сияқты стандартты көрсеткіштермен бағаланды.

Түйін сөздер: эмоционалды күйдің жіктелуі, сөйлеу сигналы, белгілерді шығару, машиналық оқыту, нейрондық желілер, адам-компьютерлік өзара әрекеттесу, эмоционалды есептеу, ЖИ.

Авторлар: Әкімбай Ш.Қ.

Аңдатпа. Қазақстанда жыл сайын шамамен 5-7 миллион тонна ластаушы заттар түзіледі, оның шамамен үштен бірі көлікпен байланысты. Сонымен қатар, Қазақстанның қалалық су алаптарындағы атмосфералық ауаның ластануы металлургиялық, мұнай өңдеуші және химия өнеркәсібі кәсіпорындарының, көлік құралдары мен теміржол көлігінің ластаушы заттардың шығарындыларынан туындайды. Көлік құралдары шығаратын улы заттар жердің атмосферасына, су айдындарына, топырақ пен биосфераға кері әсерін тигізеді. Қазіргі уақытта автомобиль қозғалтқышы бір килограмм бензинді жағу кезінде шамамен 3 кг атмосфералық оттегін жұмсайды. Әрбір автомобиль сағатына 60 м3 газ бөлсе, жүк көлігі 120 м3 газды бөледі. Бұл заттар тірі организмдер үшін өте қауіпті және мәселенің шешімі бола алады.
Бұл жұмыстың мақсаты қазіргі заманғы бағдарламалау тілдері мен соңғы есептеу технологияларын пайдалана отырып, автомобиль бейтараптандырғыштарындағы тасымалдау процестерін математикалық және сандық модельдеу болып табылады. Мұндай мәселелерді шешу көліктердің пайдаланылған газдар мәселесін шешуге ерекше үлес қосады. Пайдаланылған газдарды тазарту міндеті автомобиль конвертерлеріндегі пайдаланылған газдардың каталитикалық тотығуын зерттеу болып табылады. Математикалық модель – дифференциалдық теңдеулер жүйесі. Бұл теңдеулер жүйесі автомобиль түрлендіргішіндегі компьютердің көмегімен шешіледі.

Түйін сөздер: қоршаған ортаны қорғау, пайдаланылған газдар, бейтараптандырғыш, жылу және масса алмасу, сандық әдіс.